17 de maio de 2015

Letras Galegas 2015 "volver ás orixes I"

Nesta data tan sinalada para a nosa literatura, para a nosa lingua, para Galicia, quero celebralo volvendo ás orixes, a esa primeira celebración no 1963. A intención é dalgún xeito impregnarse daquel espírito, da raizame da que abrolla a nosa lingua con máis forza, de Rosalía de Castro.
Hoxe deixarei aquí o texto do discurso pronunciado en Pontevedra por Isidoro Millan González-Pardo, e tamén cuatro poemas adicados a Rosalía por escritores que daquela estudaban en Santiago e que fixeron un recital en Fonseca. Trátase de Xohana Torres, Arcadio López-Casanova, Salvador García-Bodaño e Carlos Casares Mouriño. Rematarei cun poema meu adicado a autora dos Cantares gallegos.

DISCURSO NO "DÍA DAS LETRAS GALEGAS"



Miñas donas e meus señores:



«Día das Letras Galegas» noméase o que a Academia Galega acaba de instituiré no aniversario da pubricación dos «Cantares» de Rosalía: 17 do Maio do 1863. Fora cousa paradóxica que se non coidara axeitada, pra faláremos neste intre, a língoa na que: Rosalía, «Nosa Señora da Saudade» —eu chámoa, sen migalla de irreverencia, coa apaixoada invocación coa que apelidóuna Teixeira de Pascoaes—, a língoa, repítovos, na que Rosalía, un miragre delorido na carne e na Terra nosa, unha frol espiñada, unha meniña orfa, orfa do Ceo, a laiarse sen soaz nin acougo na selva do mundo, pregóu, cantóu, choróu, por tempos de sempre, por todos e pra todos nos.



Xa ben sabedes, meus amigos, que esta nosa fala anterga, língoa dos abós e dos trasabós, viña moi de lonxe. Endexamáis me esquecen —teñóos citado dabondo— os sáficos do «Canto a Roma» que, nunha serán de outono, eu vin xurdir dos beizos —que pra sempre tendes ehí durmidos— do bardo noso derradeiro, namentras a súa faciana cincenta, riscada, sulcada fundamente polas enrugas da vellez, alcendíase avivecida, ao sopro do antigo numen pódente e adivinador.



Ao poeta, traslevado da Saudade, figurábaselle no seu esprito o momento no que Roma, raíña de pobos, cumprindo o mandato dos deuses e dos vates,

tu regere imperio populos, Romane, memento!,

puxo, alteirosa, a pranta lexionaria neste recanto silandeiro das terras,

«...prácido mollente

onde marren as vagas cramosas

do mar de Atlande»...



Ao rodar dos anos e dos séculos váise romanizando o país. Son, de primeiro, os nomes patricios, que ennobrecen os herdados alicumes dos «oppidas» indíxenas:



«Aquis Celenis, Limica, Iría Flavia,

Lucus Augusti...-»;



son, a pouco, as deidades crásicas sobrepostas ás do bárbaro panteón primixenio; son os loureiros latinos que arraigañan na tépeda lenitura dun val; son as cousas e as ferramentas labregas —teares, arados, grades, muíños, legóns—, e as armas guerreiras, os gladios conqueridores; son as vías, esa rede dos vieiros e das pontes, antre xeométrica e castrense, coa que Roma desparte e axungue, pra non deixar que escape das súas mallas canto coutara e prendera éla coa súa pouta da águia. E non, por de contado, as vidas, as vidas dos domiñadores e dos domiñados, que achéganse e méscranse e avencéllanse e que, coa conversa ao pe do río, onde parolan o lexionario quirite e a céltica moza, representan, ao cabo, do trunfo de Venus, o nascemento dunha xente nova, a xente de nos:



«¡Marte é vencido!»



Veleiquí, dun xeito poético e lumioso, o cadro da nosa romanización.



Endebén, o máis maduro froito déla, porriba dos trebellos e dos vestixios da cultura material, «a xoia máis prezada» que Roma deixóunos en herdanza —concruía o poeta—, foi a fala,



«a túa fala que vertéu na nosa

o celme deleitoso das entenas

do sangal, pecoreiro, campesio

«serme vulgaris».



Pois nesa fala romá, da que albiscando dunha maneira intuitiva e felis a súa fasquía, a súa feitura galega por obra da «lenición» fonética, engade o poeta que fora «nos céltigos beizos molecida» —o «castelán sen osos» que, con outra imaxe, definéu Unamuno—, nesa fala contense o tesouro máis xurdio e ricaz da cultura espritoal do pobo galego.



Non me compre, miñas donas e meus señores, facervos eiquí a historia desa fala que, somentes, no entanto emparéllase ou contraiponse ao conceuto das letras galegas, vou, en pouquerrechiñas verbas, a deliñar arestora dediante de vos.



«A Língoa —vello e abonado é o dito— vai sempre na compaña do Imperio». Se abaixámolo tono do Nebrisense pra encaixar a súa verdade nun axioma da ciencia positiva, atoparémonos co miolo desa certidume, sinxela e fonda, que ten procramado a eito un mestre dos nosos días: «A Língoa, e calquera língoa que sexa, é, máis que ren, un feito social».



Eis eiqui agora, escontra este trasfondo ilumiñador, os catro grandes momentos do caminar do galego deica o día de hoxe.



Primeiro: dende a matriz latina, cara á forma senlleira da lingoaxe que abrangue, coas súas máis careiterísticas isoglosas, arredor do século X.



Segundo: dende o século XI ao XV —se o preferides, co viramento do XIII—Europa entesta na Galiza; o seu eixo é a «galaxia» no ceo e o camiño acombaixo que toupa e morre neste cabo do mundo; e nas bocas dos falantes galegos, xente inqueda e con pulos, que fan ou desfán —pra o caso é o mesmo— na política ou na cultura, o idioma, nidio refrexo de ialmas non fendidas, non disociadas antre a ilustración e a vida, acada a máis unitaria, a máis inxel e millor forma súa, na eispresión quer oral quer escrita. Troveiro é o Almirante da Mar, e «a grande e xeral Historia» —a toma de Sevilla dos mouros— ou o argallar da cousa púbrica —a rexouba de El Reí— enléase doadamente ñas súas cantigas aos laios saudosos de amor da que despidéu no porto as naves e as froles do seu amigo. ¡Fermosa primaveira das Letras! Ledo anda o corazón; abertos e ridores os ollos. Verdadeiramente, tódalas aves do mundo en galego de amor cantaban; tódalas aves do mundo en galego de amor decían...



Terceiro: dende o século XVI, vírase a fala aos eidos rurás, polo esgallamento antre a estruitura social e a cultura nativa. Desque, non por esgotadas, senón por desviadas, desparecerá a escritura e as letras galegas, desenrólase o proceso, conmovedor, dunha longa fidelidade oral, dunha calada latencia tradicional da fala. Ese fenómeno que, canto máis se coida nél, tanto máis apouviga e abraia ao lingüista, do perviviré petrucial, do proseguírese patrimonial da lingoaxe de milleiros de homes, que endexamáis se escribe, e adepréndese e trasmítese soio de boca a orella, falando de cote e a modiño ñas rúas, ñas corredoiras, nos fogares, nos agros...



Momento postrimeiro: o que nesta festa conmemoramos. O do anovamento das Letras Galegas, o do seu Renacimento outido no século XIX pola concurrencia de causas que non é desta ocasión esculcar, pro que, máis que nada, devolveron a unhas poucas minorias reitoras a conciencia satisfeita e orgullosa do seu asento human, da súa caste, do seu pasado cultural e histórico, e co éla, a unicidade da ialma fendida, e co éla o imperio, o señorío de nós, e co él o poder da escritura e da fala, e co este novo xermolar do verbo do esprito, o diviño don esquencido do canto...



Un feixe pequeño de homes galegos, coa ialma de novo volta á Terra Nai, e coa ialma e a voz acordadas, síntense chamados á estraña meiguice do canto, que ún deles, Diaz Castro, esprica soberbamente nuns versos recentes:



«Galiza en mín, meu Deus, pan que me deron,

leite e centeo e sono e lus de aurora!

longa rúa da mar, fogar da terra

i esta crus que nos mide de alto a baixo.



Con este alento, eu lles daréi ás cousas

o drama cheo que lles nega a vida:

dareilles rostos, pra que se conozan,

palabras lles daréi, pra que se entendan...-»



Este é o ifeito que no día de hoxe imos celebrar. Abofé que non ten conta engadir, pois sabédelo todos ben sabido, que ningunha data, ningún mome, acái millor co simbolismo da festa que a do emprentamento dos «Cantares gallegos», e o nome de Rosalía. Dez anos denantes dela, no 1853, Don Xoán Manoel Pintos, pontevedrés e xuez no Cambados dos meus devanceiros, de quen se topan moitas reliquias literarias nesa vitrina, moito máis enxebre escritor que Rosalía, pubricara «A gaita gallega», e outros poetas menores —Añón, os Camino...— tiñan divulgado composicións soltas; pro, no curso das letras e da vida, rexe e imponse ao cabo a lei «agonal» do esgrevio, e non hai cousa que ao esgrevio milloranza lle faga.



Hai millentas estrelas; sol, ún somentes. Eso foi Rosalía: a luz de sol e lúa que apaga o resprandor dos luceiros que, na nouturna carreira, a precederán. Da fogueira acesa dese sol quentarémonos todos, namentras dure esta xeira diurna das letras galegas e, a traveso dos tempos, lembraráse decote nas língoas dos homes o fulgor do seu abrinte esprendoroso. Pois ben dixo quen, dexergando dende o chan grego vai vinta e cinco sáculos o escintilar faiscante do Iouro e lumioso Rei, bradóu:

Mecét’ aélío skópei alio thalpnóteron en hamérai

phaennón ástron eremos di'aithéros...

«¡Xa non se pode ollar raiando o día

outro astro que brile coma o Sol no limpo Ceo..!


ISIDORO MILLAN GONZÁLEZ-PARDO
Fonte: GRIAL

Ningún comentario: